DONGENG

Dongéng sok disebut ogé carita atawa babad anu nétélakeun kumaha kajadian hiji hal nu aya di masarakat hiji nagara atawa carita/karya balaréa. Pangna dongéng téh sok disebut karya balaréa lantaran teu kanyahoan saha anu ngarangna (anonim) tur sumebarna sacara lisan sarta geus teu ahéng lamun tina hiji dongéng mibanda rupa-rupa vérsi. Eusi dongéng umumna ngawengku ulikan moral, contona lamun jalma bener geus tangtu meunang pahala, jalma salah tangtu meunang cilaka; sangkan maksud tinekanan kudu ngagunakeun akal atawa kudu hirup sauyunan ngarah répéh-rapih.

Dongéng téh kaasup kana golongan carita, umumna carita anu parondok. Dina dongéng, sok aya bagian anu pamohalan, upamana dina jalan caritana, palakuna, atawa waktu kajadianana. Nurutkeun susunan basana, dongéng kaasup kana wangun lancaran (prosa), tapi sakapeung-kapeung osok diselang ku wangun ugeran (puisi) anu disebut kawih (Yus Rusyana, 1978, kc. 18).

Wanda karangan dongéng, tangtu baé lisan. Hartina, sumebarna jeung média basana ngaliwatan lisan, tatalépa, tuturan, ngandelkeun oral-audio jeung tara kapaluruh saha nu ngarangna (Isnéndés, 2010, kc. 25).

Dina Kamus Basa Sunda (KBS, 2006, kc. 113), dongéng nyaéta carita baheula, lolobana pikeun barudak, biasana loba pamohalanana. Dina KBBI 2005, dongéng (legenda, dongéng) mangrupa carita jaman baheula anu aya hubunganana jeung kajadian sajarah.

Iskandarwassid (1996, kc. 31), nétélakeun yén dongéng téh ngaran salasahiji golongan carita, dina wangun prosa (lancaran). Sakapeung sok kaselapan bagian anu dikawihkeun, umumna parondok. Turun-tumurunna jeung sumebarna ku cara lisan. Tara kapaluruh saha-saha pangarangna atawa anu nyiptana. Nilik wandana jeung eusina dongéng téh kaasup rékaan baheula. Patempatan anu jadi latarna mindeng tétéla gambaran kaayaan baheula, tokoh-tokohna henteu manusa wungkul, tapi ogé sasatoan, buta, atawa mahluk-mahluk séjénna. Kajadian-kajadian caritana sakapeung karasa pamohalan, corak rékaan heubeul anu mindeng ngolah siloka atawa alégori pikeun mungkus téma.

Numutkeun Danandjaja (2007, kc. 83),

“Dongeng adalah cerita pendek kolektif kesusastraan lisan, dan cerita prosa rakyat yang tidak dianggap benar terjadi. Dongeng diceritakan terutama untuk hiburan, walaupun banyak juga yang melukiskan kebenaran, berisikan pelajaran (moral) atau bahan sindiran.”

Tina pedaran sababaraha tokoh di luhur ngeunaan dongéng, bisa dicindekkeun yén dongéng téh nyaéta karya sastra prosa heubeul dina wangun lisan, carita atawa babad anu nétélakeun kajadian hiji hal anu aya di masarakat, biasana ngandung unsur pamohalan dina unggal eusina, sakapeung sok kaselapan bagian anu dikawihkeun, tur tara kapaluruh saha-saha pangarangna atawa anu nyiptakeunana.

Nurutkeun Tamsyah (1996, kc. 121) nétélakeun dumasar kana eusina, dongéng téh bisa dipasing-pasing jadi sababaraha golongan, nyaéta (1) dongéng sasatoan; (2) dongéng sasakala (legénda); (3) dongéng babad (sage); (4) dongéng jelema biasa (parable); (5) dongéng paranabi/wali; (6) dongéng pieunteungeun; (7) dongéng pamuk.

Nurutkeun Yus Rusyana (1978, kc. 19), mun dipasing-pasing dongéng téh bisa dijieun sababaraha golongan, di antarana (1) dongéng anu nyaritakeun kahirupan jalma di masarakatna jeung dina sajarahna; (2) dongéng anu nyaritakeun kahirupan sasatoan; (3) dongéng anu nyaritakeun asal-usul kajadian tempat, barang, sasatoan, jeung tutuwuhan; (4) dongéng anu nyaritakeun mahluk ciciptan.

Béda deui jeung Isnendes (2010, kc. 25), jenis-jenis dongéng nyaéta: fable (dongéng sasatoan), pamuk (dongéng jalma-jalma nu teu ilahar), mite (dongéng kadéwaan atawa jalma nu dianggap mistis; suci), sagé (dongéng kapahlawanan), lagénda (dongéng nu patali jeung kasajarahan tapi palakuna jalma biasa), sasakala (dongéng asal-muasal tempat), jeung jurig (dongéng nu patali jeung mahluk lemes).

1.      Dongéng Sato

Dongéng sato nyaéta dongéng anu palakuna sasatoan sarta paripolahna dicaritakeun kawas jelema, upamana baé bisa nyarita jeung ngagunakeun akal pikiran. Contona dongéng-dongéng “Sakadang Kuya jeung Sakadang Monyet” atawa dongéng-dongéng “Sakadang Peucang”. Éta dongéng-dongéng téh bisa jadi mangrupa dongéng sasatoang pituin urang Sunda.

2.      Dongéng Sasakala (Legénda)

Dongéng sasakala nyaéta dongéng anu nyaritakeun asal-muasalna kajadian hiji tempat, barang, sasatoan atawa tutuwuhan. Contona dongéng “Sasakala Situ Bagendit”, “Asal Mula Nagara Baduy”, “Sasakala Maung Sancang”, jrrd.

Legénda téh nyaéta golongan carita anu geus turun-tumurun, sumebar, sarta ku balaréa diaranggap mibanda dasar kasajarahan; atawa sakumna carita wanda kitu anu geus jadi milik sagolongan masarakat (Iskandarwassid, 1996, kc. 74).

 

3.      Dongéng Babad (Sagé)

Dongéng babad nyaritakeun kajadian atawa jelema anu ngandung unsur sajarah. Iskandarwassid (1996, kc. 132) nétélakeun yén mimitina mah sage téh nyaéta dongéng atawa carita peperangan di nagara Skandinavia di jaman pertengahan, umumna nyaritakeun carita lagéndaris ti kaum Skandinavia; atawa carita panjang anu eusina kapahlawanan.

4.      Dongéng Jalma Biasa (Parabel)

Dongéng parabel nyaéta dongéng anu eusina nyaritakeun jalma biasa anu aya dina kahirupan sapopoé; kahirupan jalma di masarakatna. Conto anu paling kamashur dina sastra Sunda nyaéta dongéng-dongéng “Si Kabayan”.

5.      Dongéng Paranabi/Wali

Carita paranabi téh kaasup kana mite nyaéta carita anu eusina patali jeung kapercayaan masarakat kana bangsa lelemut atawa hal-hal anu gaib. Dongéng mite sorangan miboga harti nyaéta dongéng anu palakuna supranatural, make latar tempat suci jeung dina mangsa purba.

Bascom (dina Danandjaja, 2002, kc. 50-51) nétélakeun yén:

Mite adalah cerita prosa rakyat yang dianggap benar-benar terjadi dan dianggap suci oleh yang empunya cerita. Mite ditokohi oleh para dewa atau mahluk setengah dewa. Peristiwa terjadi di dunia luar atau di dunia yang bukan yang seperti kita kenal sekarang, dan terjadi pada masa lampau.

Mite pada umumnya mengisahkan terjadinya alam semesta, dunia, manusia pertama, terjadinya maut, bentuk khas binatang, bentuk tofografi, gejala alam, dan sebagainya. Mite juga mengisahkan petualangan para dewa, kisah percintaan mereka, hubungan kekerabatan mereka, kisah perang mereka, dsb.

 

6.      Dongéng Pieunteungeun

Dongéng pieunteungeun di dieu nya éta dongéng anu eusina mangrupa tuladan pikeun manusa. Bisa dongéng sasatoan, dongéng jalma biasa, jeung sajabana.

 

Nurutkeun Faturohman (1983) dina Tamsyah, spk. 1996, kc. 216) unsur nu aya dina dongéng téh aya opat unsur nyaéta: téma, galur, palaku, jeung latar. Aya kalana latar tempat jeung latar waktuna ogé ngandung unsur pamohalan, anaroksimeu, atawa henteu luyu jeung kanyataan sajarah.

Stanton (dina Isnéndés, 2010, kc. 92) nétélakeun yén karya fiksi sastra wangun prosa unsur-unsurna diwangun ku: (1) tema; (2) fakta carita (galur, tokoh jeung latar); jeung (3) sarana carita (sudut pandang, gaya basa jeung suasana, simbol-simbol, imaji, judul).

Prosa fiksi sastra di dieu nyaéta carita rékaan dina wangun lancaran, saperti carita pondok, dongéng, jeung novél. Unsur-unsur prosa fiksi anu bakalan dipedar dina ieu panalungtikan nyaéta: téma, palaku, ggalur, jeung latar.

1.       Tema téh nyaéta inti pikiran atawa ideu pikok carita nu digelarkeun ku pangarang dina karyana.

2.     Palaku atawa tokoh carita nyaéta ngaran-ngaran, boh jalma boh sasatoan, anu ngalakon dina carita (dongéng, carita pondok, novel, carita pantun, jeung wawacan) atawa drama. Loba saeutikna palaku dina carita, gumantung kana kabutuh caritana. Dumasar kana kalungguhanana dina carita, palaku téh bisa dibagi  jadi tilu rupa:

(1)  Palaku utama; disebut ogé protagonist, nyaéta palaku anu nyekel peran utama ti awal nepi ka ahir. Masalah atawa kajadian dina carita téh museur ka dirina.

(2)  Palaku kadua; palaku anu marengan, maturan, atawa jadi lawan palaku utama. Upama éta palaku kadua téh lawan palaku utama, sok disebut antagonis. Hubungan jeung palaku utama sok raket pisan saperti sobat dalit atawa kabogoh, bisa ogé anu teu wawuh-wawuh acan.

(3)  Palaku tambahan, nyaéta parapalaku anu peranna teu pati penting. Biasana palaku tambahan dipikabutuh pikeun ngalancarkeun carita, ngahirupkeun suasana, nonjolkeun karakter palaku utama atawa palaku tambahan, malah bisa jadi ngan ukur ngaliwat wungkul.

Pasipatan hiji jalma téh, biasana raket patalina jeung kaayaan sosialna. Cindekna, palaku téh mangrupa tokoh dina carita nu ka bagi jadi tilu nyaéta palaku utama, palaku kadua, sarta palaku tambahan nu sakapeung ayana ngan ngaliwat wungkul (Tamsyah, spk. 1996, kc. 217).

3.   Latar. Anu disebut latar atawa setting téh, nyaéta gambaran waktu, kaayaan pajamanan, patempatan, lingkungan, suasana, jsté. anu ngalataran kajadian carita. Tegesna mangrupa salasahiji komponén dina adegan karangan. Merenah henteuna milih latar jeung ngadéskripsikeunana milu nangtukeun ajén karangan (Iskandarwassid, 1996, kc. 74).

Latar téh aya dua rupa nyaéta latar tempat jeung latar waktu. Latar tempat nuduhkeun di mana kajadianana, ari latar waktu nuduhkeun iraha kajadianana.

Latar tempat biasana dicaritakeun dina awal-awal carita. Dina dongéng-dongéng katut carita heubeul séjénna, biasana sok disebut bareng jeung latar waktuna. Dina carita-carita prosa fiksi kiwari, sakapeung latar waktu téh henteu ditembréskeun ku pangarang saperti latar tempatna. Aya kalana latar tempat téh mangrupa unsur penting dina carita (Tamsyah, spk. 1996, kc. 219).

4.     Galur atawa plot dina karya sastra miboga harti: rakitan (struktur) rupaning kajadian carita, nepi ka ngawujud jadi leunjeuran carita, boh mangrupa fiksi boh drama. Kajadian carita raket pisan patalina jeung palaku carita: kajadian téh apan keur gambaran palaku; atawa, ari palaku téh apan ngawatesanan kajadian (Iskandarwassid, 1996, kc. 112).

Galur atawa plot téh nyaéta runtuyan kajadian anu ngawangun hiji carita. Cara midangkeunana diluyukeun jeung tujuan anu hayang dihontal ku pangarangna. Ditangtukeun heula pandeurina, hubungan kajadian nu hiji jeung kajadian séjénna, jeung sajabana.

Galur umumna diwangun ku:

(1)  bubuka, disebut ogé manggalasastra nyaéta bagian anu nyaritakeun latar tempat, waktu, katut palakuna.

(2)  muncul masalah; sanggeus réngsé bagian bubuka, carita bagerak nepi ka timbul masalah (konflik).

(3)  masalah muncer; masalah téh mimiti ngarékahan, ngalobaan, atawa ngajeroan, nepi ka muncerna.

(4)  ngaréngsékeun masalah; masalah nu aya mimiti diréngsékeun.

(5)  pungkasan carita; biasa disebut ogé denouement, mangrupa tungtung kajadian carita. Rupaning rusiah geus nembrak, nu hianat geus katohyan, pacengkadan geus lubar, kapanasaran geus dilakonan, jeung sajabana.

Galur carita henteu salawasna ngaguluyur, biasana dumasar kana wandana anu kabagia jadi tilu, nyaéta:

(1)  Galur mérélé; galur carita anu ngaguluyur ti bagian ka bagian, ti mimiti manggalasastra nepi ka pungkasan carita.

(2)  Galur bobok tengah; henteu ngagunakeun manggalasastra atawa bubuka.

(3)  Galur mundur; carita téh dimimitian ku bagian pamungkas.

Urang bisa nangtukeun atawa nerangkeun galur upamana geus maca sagemblengna carita.